Cümlede Unsurlar
Bir duygu, düsünce veya durumu tam olarak anlatan sözcük ya da söz öbeklerine cümle denir. Simdi birbirini tamamlayan ögeleri inceleyelim:
Bir cümlenin olusmasi için en önemli sart, kip ve sahis bildiren bir unsurun bulunmasidir. Yani eger cümle içinde herhangi bir söz, haber veya dilek kiplerinden herhangi biriyle cekimli halde bulunuyorsa o, bir yargi bildiriyor demektir. Yargi bildirmek ise cümle olmanin en önemli kosuludur. Sahis bildirmek, cümle olmak icin her zaman gerekli degildir.
Cümlede bulunabilecek ögeler, yüklem, özne, nesne ve tümleclerdir. Bunlarin özelliklerinin neler oldugunu simdi ayri ayri görelim.
Yüklem (Prädikat)
Cümlede kip ve zaman bildirerek yargiyi ortaya koyan temel unsurdur. Tek basina cümle özelligi gösterir. Diger ögeler yüklemin tamamlayici ögeleridir.
Cümlede yüklemi bulmak icin herhangi bir ögeye soru soramayiz. Onu cekimli durumda bulunan sözcüklerden anlariz.
Örnegin;
“ Biliyorum” sözü “ bilmek” eyleminin simdiki zamanla cekimlendigini gösteriyor. Öyleyse yargi bildiriyor demektir. Dolayisiyla bir cümledir.
“ Biraz önce gelen cocuk, kapicinin kiziydi.”
cümlesindeki alti cizili söz isim tamlamasi oldugundan;
“ O, eskiden, yaramaz bir cocuktu.”
cümlesindeki alti cizili söz sifat tamlamasi oldugundan birbirinden ayrilmaz ve birlikte yüklem olur.
Özne (Subjekt)
Cümlede yüklemin bildirdigi isi, hareketi yapan ya da olus icinde bulunan ögedir. Cümlenin temel ögesidir. Ancak her cümlede bulunmak zorunda degildir.
Cümlede özneyi bulmak için yükleme “ kim” ve “ ne” sorularini sorariz. Ancak özellikle “ ne” sorusu, nesneyi bulmak için de soruldugundan, biz özne sorusunu yükleme degisik bicimde sorariz.
Örnegin;
“ Ögretmen soruyu bana sordu.”
cümlesinde “ sordu” yüklemdir. Özneyi bulmak için yükleme “ Soran kim?” diye soruyoruz. Cevap olarak “ Ögretmen” geliyor. Öyleyse cümlenin öznesi bu sözcüktür.
Cümlede özne yukaridaki örneklerde görüldügü gibi, acik olarak verilebilecegi gibi, yüklemin cekiminden de cikarilabilir. Cümlede olmayan, yüklemdeki sahis eklerinden anlasilan bu tür öznelere “ gizli özne” adi verilir.
“ Sana bu kitabi iki günlügüne verebilirim.”
cümlesinin yüklemi “ verebilirim” sözüdür. Özneyi bulmak için “ Veren kim?” diye soruyoruz, “ Ben” cevabi geliyor; ancak bu söz cümlede yok, biz bunu yüklemin bildirdigi sahistan cikariyoruz. Öyleyse bu cümlenin öznesi gizli öznedir. Bu özne cümlede var olan ögelerden biri sayilmaz. Yani “ Geldim.” cümlesinde öznenin “ ben” oldugu görülse bile bu cümle sadece yüklemden olusmus sayilir.
Her cümlede özne bulunmaz. Yani eylemi yapan bazen belli degildir.
“ Kasabaya bu yoldan gidilmez.”
cümlesinde “ Gidilmeyen ne, gidilmeyen kim?” gibi sorulara cevap alinmaz. Öyleyse cümlenin öznesi yoktur.
